Dijital Platformlar Görsel Efektçileri İntihara Sürüklüyor!

Başlık yine çok iddialı, bu aralar dijital platformlardaki, özellikle de Disney+’daki Marvel projelerinde çalışırken kendini öldüren bir VFX sanatçısı var mıdır diye bakmadım ama sektördeki herkesin aşırı mutsuz ve intihara meyilli olduğunu okuyorum. Epeydir Öteki Sinema’ya bir şeyler yazmıyordum, çok sevdiğimiz özel efekt filmlerini yaratanların acıklı durumunu paylaşmanın iyi bir fikir olduğunu düşündüm ve bu yazıya başladım. Aklımdakileri toparlayıp aktarabilirsem ne mutlu bana!

Türün icatçısı sayılan Willis H. O’Brien ya da takipçisi Ray Harryhausen ciddi adamlardı. 70’lerde özel efekt işine bulaşarak ILM’i yaratan John Dykstra, Dennis Muren, Richard Edlund, Phil Tippett ve Ken Ralston gibileri ise bahçede bira içip frizbi oynayan şımarık (ama aşırı yetenekli) çocuklardı. Bu işe giren herkes onların hikayesinden ve yaratıcılığından ilhamlanmıştır ama günümüzün VFX sanatçısı onlara hiç benzemiyor. Bugünün efektçisi kafesinde oturup sürekli iş üretmek zorunda kalan bir köleden-hayvandan farksız.

Artık izlediğimiz her filmde VFX sanatçılarının elinden (daha doğrusu çizim tabletinden) çıkan kamyonlarca özel efekt var. Sinema salonları süper kahraman filmlerinin istilası altında, bu da yetmiyormuş gibi Netflix, Amazon, Disney+ ve HBO gibi platformlar baskın özel efektler içeren işler sunuyorlar. Yarın yeni Game of Thrones dizisi House of the Dragon’un ilk bölümü ekrana çıkacak. Gökyüzünde, yüzlerce saatlik çalışmayla render edilmiş ejderhalar dolanacak.

Görsel efekt işinin efsanelerinden stop motion üstadı Phil Tippett’i bilenlerdenseniz onun her zaman biraz depresyonda olduğunu da bilirsiniz. Disney+’da yayınlanan ILM (Industrial Light & Magic) belgeselinde üstadın kendi ağzından, depresyondan çıkmak için stüdyosuna kapanıp stop motion efektler ürettiğini dinlersiniz. Günümüzde ise tam tersi bir durum söz konusu; özel efektçiler o kadar çok ve usanç içinde çalışıyor ki işleri depresyona yola açıyor.

VFX sanatçılarına en çok çektiren platform Disney+, daha doğrusu buradaki Marvel işleri… Marvel’den Kevin Feige, Comic-Con’da 5. ve 6. aşamadaki devasa film ve televizyon listesini açıkladığında, VFX sanatçılarından gelen toplu iniltiyi neredeyse duyabiliyordunuz.

VFX sektörü uzun yıllardır zorda, Öteki Sinema’da bundan tam 8 yıl önce Emel Bilge Çınar tarafından yazılmış bir yazı var. Durum o günden bugüne daha da kötüleşti. Evet, ortada çok fazla iş olanağı var ama iş takvimleri kısa ve sektördeki firmalar iş kapmak için birbirini parçalamaktan çekinmiyor.

Önceki yıllarda pek çok özel efekt firması battı ya da iş yaptığı platformlar tarafından satın alındı. Kasım 2021’de Netflix; Stranger Things, Cowboy Bebop ve Marvel ile DC’den çeşitli süper kahraman filmlerinin arkasındaki Alman VFX ekibi Scanline’ı satın aldı. Aynı ay, Unity Technologies (Unity oyun motorunun üreticisi), Peter Jackson’ın ortak kurduğu ikonik VFX şirketi Weta Digital’i satın alma planlarını duyurdu.

İş yükünü anlamanız açısından yazıyorum. En büyük özel efekt filmlerinden biri olan Jurassic Park’ta (1993) 63 VFX çekimi vardı. 1997’de, Starship Troopers neredeyse 500 tane VFX planı içerdiğinden manşetlere çıktı. ILM’e göre, Infinity War’daki 2.700’den fazla çekimden sadece 80’inde görsel efekt yoktu. Günümüzün gişe rekorları kıran filmlerinde rutin olarak 2.000’den fazla VFX çekimi ve bunları tamamlamak için çok daha az zaman var.

Az zaman çok iş, sıklıkla kötü sonuçlara yol açıyor. Eleştirmenler tarafından beğenilmesine rağmen ucuz özel efektleri yüzünden tefe konulan Black Panther örneğinde olduğu gibi. Sadece 6 haftada yapılan bu VFX çalışması sektörün emekleme zamanlarındaki işlerinden bile kötüydü ama film gişede büyük iş yaptı.

Yapımcılar filmin gişesi iyi geldiği sürece kötü efektlere tahammül edebilir gibi görünüyor. Star Wars ya da Indiana Jones zamanlarındaki gibi görsel açıdan bir önceki işi aşma çabası söz konusu değil. Hızlı ve ucuz olsun yeter. VFX sanatçıları masa başında yorgunluktan ölebilir, kimsenin umurunda değil. İş nerede daha ucuza çıkıyorsa orada yaptırılıyor. Marvel’ın sıklıkla İngiliz şirketlere iş yaptırmasının temelinde de bu var. İngiltere’de fazla mesai diye bir şey yok, üstelik vergi teşviği var.

Felaketin büyüğü ise yönetmenin son dakika yaptığı değişiklikler. ILM belgeselini izlediğinizde George Lucas’ın, efekt ustalarının işlerine saygıyla yaklaştığını ve sonuçları kabullendiğini görüyorsunuz ama günümüzde yönetmenler, VFX planlarına nasıl olsa bilgisayarda yapıyorlar diye baktıklarından belki de sürekli revize istiyor.

Görsel efekt stüdyosu Rhythm & Hues, Life of Pi’deki çalışmalarıyla En İyi Özel Efekt ödülünü kazandı ancak Oscar’ı kazanmadan sadece 11 gün önce şirket iflas ilan etti. Çünkü filmin bir bölümünde yönetmen (Ang Lee) kaplanda büyük bir değişiklik yaptı, bu yüzden Rhythm & Hues neredeyse tüm çalışmalarını yeniden yapmak zorunda kaldı ve bunu yapmak çok pahalıya mal oldu. Zaten o kadar ince bir kar marjı üzerinde çalışıyorlardı ki işin maliyeti firmayı iflas ettirdi. Bir Oscar heykelciği ve tonla borç!

Yeniden günümüze ve Marvel işlerine dönelim. İlk başta, Marvel için çalışmak birçok sanatçı için bir tutku projesiydi. Iron Man veya Thor üzerinde çalışmak harikaydı. Stüdyolar ve sanatçılar bu filmlerle çok fazla nüfuz kazandı. Bu, özellikle Birinci Aşama sırasında teklif fiyatlarının düşmesine yardımcı oldu.

Avengers: Infinity War ve Endgame, bu filmlerde çalışan VFX sanatçıları için bir kabusa dönüştü. Marvel o kadar umursamaz davranıyordu ki masalarında çalışmaktan ölmek üzere olan VFX’çilere filmin çıkış tarihinin 1 ay ileri alındığını bile söylemeyi unuttu!

Marvel, çektiği filmlerde son dakikaya kadar değişiklikler yapma hakkını saklı tutuyor ve bu yüzden de test gösterimlerinin ardından sürekli revize gönderiyor. İlk Doctor Strange filmi çıktığında, aslında özel efektleri tamamlanmamıştı. Film İngiltere’de vizyona girdikten sonra bile VFX takımı hala çalışıyordu. Film 13 Ekim 2016’da Hong Kong’da, 25 Ekim’de de İngiltere’de vizyona girdi ancak onaylanmış VFX çalışması ABD sinemalarında gösterime girdiği 28 Ekim’e kadar tamamlanmadı.

Marvel, sektördeki en iyi ve çalışkan VFX sanatçılarının en büyük müşterisi, kimse bu müşteriyi kaybetmek istemiyor çünkü bir sonraki iş yine oradan gelecek ancak artık durum katlanılır olmaktan çıkmış gibi görünüyor. Filmleri izlediğinizde bir sahnede harika bir sonrakinde ise berbat özel efektler görmenizin sebebi bunun artık sadece “ucuza çıkan iş” olmasından kaynaklı. Kimse kendini hiçbir şeye adamıyor, en yetenekliler hızla sektörden uzaklaşıyor ya da daha niş projelere geçiyor. VFX firmaları topluca batıyor. Sektörde, başlangıçta ILM vardı, sonda da bir tek onlar kalacak gibi bir hava hakim.

Seyircinin aklında ise hep aynı soru; 1993’teki dinozorlar bile şimdiki çoğu filmdeki özel efektlerden daha iyi görünüyordu, neden böyle oluyor?

İşte sebebi basitçe bu; çok az zamanda çok fazla iş yapmak zorunda kalan özel efekt sektörü mutsuz, yapımcılar filmlerin gişesi iyi geldiği sürece özel efektlerin iyiliğini kötülüğünü umursamıyor. Belki de bu yüzden bir daha asla 70’lerdeki ya da 80’lerdeki gibi ağzımızı açık bırakan filmler izleyemeyeceğiz. Sinemanın sihri azalıyor.

Murat Tolga Şen – murattolga@gmail.com

Kaynakça:

https://gizmodo.com/disney-marvel-movies-vfx-industry-nightmare-1849385834

https://www.inverse.com/innovation/vfx-industry-downward-spiral