Distopya Gibi Diyar Olmaz!

Siz sevgili bilim kurgu dostlarına bugün vereceğimiz ders distopya edebiyatı ve filmleri ile ilgili olacak. Siz de mi bir bilim kurgu yazarı olmak istiyorsunuz? O zaman dersimizi sıkı takip edin, belki size bir yol gösterebilirim.

Herkes yerlerine geçti ise hemen dersimize başlayalım;

“Distopya kelime olarak ütopya’dan türetilmiştir. Olumsuz ön ek olan dys-topia ile bağlanarak Ütopya’nın tersi karşıtı anlamına gelmiştir. Bilindiği gibi Ütopya her insanın yaşamak isteyeceği bir hayali yerdir. Yönetim, insan ilişkileri, yaşam kalitesi dört dörtlüktür. Oysa ki distopya tam tersi, cehennem gibi bir toplumu anlatır. Totaliter rejimden kıvranan, sistem tarafından ezilen bir kitle ve bu düzeni bozmaya çalışan bir kahraman distopik edebiyatın olmazsa olmazıdır.

Despot rejimler, aşırı bürokrasi, savaş, özgürlüklerden yoksunluk, kısıtlanmışlık gibi unsurlar da hikayeleri sürükler. Bunu yaparken de günümüz toplumlarına referans vererek gücü elinde bulunduranların ilerde başlarına ne işler açabileceklerine dair bir öngörüde bulunur.

Distopya bilim kurgu edebiyatında bir yeni dalga olarak ortaya çıkmıştır. Ne kadar her bilim kurgu eseri distopik ögeler içerebilse de bu o eseri bir distopya diye katagorize etmemize yetmez. Bunun daha iyi anlamak için önemli birkaç önemli distopik kitap ve film örneği verelim;

KİTAPLAR

• 1984 – George Orwell

• Hayvan Çiftliği – George Orwell
• Cesur Yeni Dünya – Aldous Huxley
• Biz – Yevgeni Zamyetin
• Fahrenheit 451 – Ray Bradbury

FİLMLER

• Children of Men – Alfonso Cuarón

• Brazil – Terry Gilliam
• Blade Runner – Ridley Scott
• Mad Max – George Miller
• Dark City – Alex Proyas

Özellikle Huxley ve Orwell’in eserleri distopik edebiyatı şekillendirmiştir. 1984’ün unutulmaz büyük biraderi, Hayvan Çiftliğinin “Tüm hayvanlar eşittir, ancak bazı hayvanlar diğerlerinden daha eşittir” sözü edebiyatın en bilinen ögeleri olmuştur.

Bilim kurgu sinemasında da distopik filmlerin yeri ayrıdır. Bilim kurgunun ve hatta sinemanın ilk örneklerinden olan Metropolis’in bile bir distopya hikayesidir. Çekilen sayısız distopik film bu türe yeni izleyiciler katınca geçmişte yazılmış distopik eserlerin de değeri artmıştır ve yeniden keşfedilmiştir.

Bu kitapları ve filmleri topluca incelediğimizde genelleme yaparak türün özünü anlamak istersek;

1. Sistem: Otoriter sistem özgürlükleri kısıtlamakta topluma baskı yaparak gücünü baki tutmaya çalışmaktadır.

2. Ön hikaye: Otoritenin nasıl topluma hakim olduğuna ilişkin hikayenin ya da filmin başında bir anlatım yapılır. Bu ön anlatımda savaş, açlık, doğal bir facia, nüfus artışı gibi bir ögenin sistemi bu noktaya taşıdığı anlaşılır. Tekrar o günlere dönmek istemeyen halk sistemden şikayetçi olmaya çekinmektedir.

3. Toplum: Koyun psikolojisi ile hareket etmekte, sistemin ona sundukları ile yaşamaktadır. Duygusuz, birbirlerinden kopuk bir toplum sunulur.

4. Yasaklar: Otoriter sistemin getirdiği yasaklar ile toplumu avucunun içinde tutmaktadır. Sürekli onları gözlediğini hissettirerek baskısını arttırmaktadır.

5. Korku: Toplumdan gelen her farklı ses anında susturularak halk etkisiz hale getirilmeye ve bir korku imparatorluğu kurulmaya çalışılmaktadır. Buna karşılık ailesini bile gerektiğinde otoriteye satabilen kişiler ödüllendirilerek herkesin birbirinden şüphe duyması sağlanır.

6. İsyan ve sistemi yıkmaya teşebbüs: Distopik hikayelerin başlangıç noktası isyandır. Uzun süredir ezilen birey başkaldıracak noktaya gelmek üzere olduğunda ya da sistemin kendi üzerindeki olumsuz etkisini hissettiğinde hikaye başlar. Bir kıvılcımla birlikte dişliler harekete geçer ve sisteme karşı duran birey kendine yandaş bularak hareketi genişletmeye başlar.

7. Yöneten ve yönetilen sınıflar arası ayrım: İlk kim demiş bilemiyorum ancak şu sözü unutmamak gerekir “Yönetenlerin ütopyası, yönetilenlerin distopyasıdır!”. Yöneticiler ellerinden alınmak istenen güce karşı direnişe geçecek ve sistemi işler tutmaya çalışacaklardır.

Distopik eserlerin mesajları dışında en önemli unsurları estetiktir. Distopyalar, dev bir şehirde, yüksek binalarda, ışıklar altında bilim kurgunun sağladığı olağanüstü gelecek fantazileri ile süslenebilirken bazen de yok olmuş, yıkık dökük şehirlerde ya da ıssız çöllerde geçebilmektedir. Ancak distopya estetiğini en çok etkileyen unsur izbe odalar, sağanak yağış altında koşuşturan insanlar, karanlık sokaklar gibi kara film ögeleridir, bu nedenle Londra filmlerde sık sık arka planda esere mekan olmaktadır.

Her distopya hikayesi birbirinden farklı ögeler içerse de genelde üstte açıklamaya çalıştığım tarzda bir gelişim sergiler. Ancak her hikaye bir anti-otoriter sistem hikayesi değildir. Mesela 1984 bu tarz bir distopya örneği iken Mad Max politik bir söylemden olabildiğince uzaktır, ancak anti-anarşist bir yapıya sahip olduğu da söylenebilir.”

• Evet arkadaşlar buraya kadar sorusu olan var mı?

• Hocam neden Türkiye’de bir distopya hikayesi yazılamıyor ya da çekilemiyor?

• Zaten bilim kurgu janrında kısır bir ülkeyiz. Bunda edebiyatın yıllar boyunca çocuk işi görülüp aşağılanmasının payı büyük ancak başka bir nokta da rejim eleştirisinin Türkiye’de yapmanın son derece zor ve tehlikeli olması.

• Sınıfa bu konuda bir örnek verebilir misiniz acaba?

• Mesela hep beraber bir distopik bir hikaye yaratalım. Türkiye’de korkulan nedir?

• Fenerbahçe? Keh keh.

• Oğlum sen sınıftan dışarı çık! Geri kalanlar? Komünizm? Bitti artık. Peki ya bölücülük, şeriat ya da askeri darbe? Evet en büyük korkularımız bunlar sanırım. Peki hangi yazar şu anki ortamda gelecekte bu korkuların gerçekleştiğine dair distopik bir roman yazabilir? Oysa ki, beğenmediğimiz Amerika kadar özgür olabilsek onlarca yazar, çizer, yönetmen bu konuları ele alan yapıtlara imza atmıştı. Peki bu durumda şu an konuşurken bile bir distopyanın içinde yaşadığımızı, 1984’ün kopuk bireylerinden bir farkımızın olmadığını söyleyebilir miyiz? Örneğin İstanbul’un bütün sokakları EDS diye bir sistemle izleniyor. Büyük biraderden farkı nedir sorarım size? İnternetteki her hareketimiz izlenmiyor mu? Girilmesi istenmeyen sitelere erişimimiz yasaklanmıyor mu? Biz de kendi çapımızda bir distopyanın içinde değil miyiz? Sadece Türkiye için değil tüm Dünya için geçerli bir soru bu. Neyse zil çaldı bir sonraki derse kadar kalın distopyada.